Balkanların Çınarı Fahri Kaya’yı 95’inci doğum yıldönümünde rahmet ve minnetle anıyoruz

Beş yıl önce aramızdan ayrılan Balkanların asırlık çınarı, asil yazarı, şair, yazar, gazeteci, siyasetçi, öğretmen Fahri Kaya, hayatta olsaydı bugün 95’inci yaş gününü kutlayacaktı.

23 Mart 2020 yılında İstanbul’da vefat eden Fahri Kaya’yı 95’nci doğum yıldönümünde sevgi, saygı, rahmet ve özlemle anıyoruz…

Fahri Kaya Hayatı ve Eserleri

Fahri Kaya,15 Haziran 1930 yılında Kumanova’da doğdu. Annesi Fatime Hanım, babası da Mustafa Efendi’dir.

Fatoş Hanım, kumral saçları topuklarını döven, Üsküp’ün güzel kızlarından biriymiş. Ev hanımı olan Fatime Hanım, ümmidir. Harfleri, İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki yıllarda, ancak kırk yaşındayken öğrenir. Fatime Hanım, iyi yürekli bir kadındır. Dört erkek çocuk dünyaya getirmiştir.

Mustafa Efendi, Üsküp İdadisini bitirdikten sonra, Türkiye’de öğrenimine devam etmiş, önce İstanbul’da tıp fakültesine kaydolmuş daha sonra da edebiyat fakültesine geçmiş, edebiyat aşığı bir Türk’tür. Tevfik Fikret’in şiirlerini ezbere bilen Mustafa Efendi, mezuniyetinden sonra Türkiye’de önce Üsküdar’da daha sonra da Manisa’da öğretmenlik yapmıştır. Türkiye’deki bu birkaç yıllık memuriyetin ardından 1921 yılında Makedonya’ya dönmüş ve Kumanova’ya yerleşmiştir. Ancak Sırpça bilmediği için bir müddet öğretmenlik mesleğinden uzak kalmış, bu arada farklı işlerle iştigal etmek zorunda kalmış, birkaç yıl şehirdeki medresede Kavaid-i Osmaniye dersleri vermiştir. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Kumanova’da açılan “Işık” adlı Türk okulunun açılışını gerçekleştirmiş ve bu okulda iki yıl yöneticilik de yapmıştır. Aile daha sonra Üsküp’e taşınır.

Mustafa Efendi, Üsküp’te, öğretmenler için düzenlenen yaz kurslarında beş yıl Türk Dili dersleri vermiştir. “İrfan” okulu ile Üsküp’teki Türkçe lise sınıflarında da çalışmıştır. Aile Türkiye’ye göç edince Fahri Kaya, Makedonya’da kalmıştır. Fatime Hanım ve Mustafa Efendi’nin kabirleri İstanbul’dadır.

Kaya, gelenek göreneklere bağlı ve Atatürkçü bir aile ortamında yetişti. İlkokula kayıt olunmadan önce sübyan mektebine giderek şehrin ünlü muallimlerinden olan Mukaddes Hoca yanında hatim indirdi. Şehrin Bulgarlar tarafından istila edilmesiyle ortaokula Bulgarca devam etti. 1944 yılının sonunda öğrenimini Makedonca olarak sürdürdü. 1946 yılında babası Türk okullarına öğretmen yetiştirmek için açılan Pedagoji kurslarına Türk dili ve edebiyatı hocası olarak atanınca Fahri Kaya da ailesi ile birlikte Üsküp’e taşındı.

Üsküp’e varır varmaz öğretmen olmak için pedagoji kursuna yazıldı. Üç aylık kursun sonunda lise üçe devam etmeye hazırlanıyordu ki, Milli Eğitim Bakanlığı onu öğretmen olarak bir köye görevlendirdi. Derken, 1946 yılının 1 Ekim günü, Koçana’ya bağlı yetmiş hanelik, Pitoresk ve özbeöz Türk köyü olan Yakınova’ya vardı. Bu güzel ve toprağı çok verimli köyde okul olmadığından her şeye sıfırdan başladı. Cami yanında, cemaatin sohbet ettiği yer okuldu. Birkaç gün içinde belediyenin de yardımları sayesinde yazı tahtasından sıralara kadar okulun çalışmaya başlaması için aşağı yukarı gereken her şey sağlanır. Bir ay sonra, on altı yaşında olan Fahri Kaya bir yandan öğretmen, bir yandan da okulun yönetmeni olur

Fahri Kaya, her fırsatta hayatında Yakınova’da kaldığı dört yılın Belgrat Üniversitesinde geçirdiği dört yıldan çok yararlı bir dönem olduğunu söyler. Burada köylülerle kaynaşır. Köyde öğretmen olarak vazife yaptığı bu dört yıl içinde kendini geliştirmeyi de ihmal etmez. İştip’teki öğretmen okulunu Makedonca olarak dışarıdan tamamlar/bütünler.

Ergenlik dönemini Yakınova’da köylülerle içli dışlı samimi bir ortam içinde geçiren Fahri Kaya, burada yaşlılar için yazı, okuma kursları açar ve yerli halk arasında türkülerimizin canlanması için çaba harcar. Köyde kültür derneği yanı sıra gençlerden oluşan bir futbol takımı da kurar. 1950 yılının ilk aylarında İştip’te erklerin ilk folklor festivaline öğrencilerinin katılmasını sağlar. Balkanlar’da tipik bir Türk köyü olan Yakınova’nın harplerde bulunmuş gazilerinden dinledikleri, öğrencilerinin sevimliliği ve samimiyetleri, tabiatın güzelliği Fahri Kaya’nın ilk kalem tecrübelerinin arka planını oluşturmaktadır. Zamanla bu köyden ayrılsa da bu birikim, onun eserlerinde hep yansıyacaktır.

Dört yılın ardından köydeki öğretmenlik görevinden istifa edip 1950 yılının haziran ayında, Üsküp’e ailesinin yanına döner. Yüksek öğrenimini devam ettirmeye kararlıdır. Üsküp’teki filoloji fakültesine kaydını yapar. Tam dersler başlayacağı sırada, yüksek öğrenimini Belgrat’taki Filoloji Fakültesi’nin Şarkiyat Bölümü’nde sürdürmeye karar verir. Belgrat’ta geçen dört yılın Kaya’nın genel kültürünün gelişmesine büyük katkısı olur.

Belgrat’tayken genç kalem erleriyle tanışır. Belgrat Üniversitesi’nin Edebiyatçılar Kulübü üyesi olarak çeşitli toplantılara ve tartışmalara katılır. Burada, Filoloji Fakültesi Talebeler Birliği’nin başkanlık üyesi olarak da siyaset alanında ilk tecrübelerini edinir. Belgrat’taki talebeliği süresince Süreyya Yusuf, İsmail Eren ve Hasan Kaleşi ile dostluğunu ilerletir.

1952 ve 1953 yıllarında, o dönem Kültür ve Eğitim Bakanlığı’ndan aldığı bursun karşılığı olarak yaz aylarında Makedonya Devlet Arşivi’nde çalışmak zorunda kalır. Bu mecburiyet, onu o dönemde arşivde eski Osmanlı belgeleri uzmanı olan Fettah Rauf Efendi ile tanış kılar ve ondan öğrendikleriyle sicillerdeki bazı metinleri biraz da olsa çözmeye başlar. En önemlisi de Fettah Rauf’tan şiirle ilgili olarak öğrendikleridir.

Belgrat’tan Üsküp’e dönüşünde uzun yıllar yazıp muhabir olduğu “Birlik” gazetesinde çalışmak ister. Ancak, bazı nedenlerden dolayı işe alınmaz. Çünkü iki yıl önce aile fertleri İstanbul’a göç etmişlerdir. Önce üç kardeşi göç etmiş ardından da anne ve babası. Fakat Fahri Kaya göçle ilgili ikilem içinde kalmış, nihayet kararını vererek Üsküp’te yerleşmiştir. 1954 yılının Eylül ayında Üsküp Radyosu’yla iş ilişkisi kurup, burada çocuk ile kültür yayınlarını hazırlar.

İki yıl sonra Necati Zekeriya’nın yönettiği “Sevinç” dergisine geçer ve onunla birlikte “Sevinç” ve yeni çıkmaya başlayan “Tomurcuk” dergilerinde çalışır. Dergiler çerçevesindeki yayın etkinliğini de birlikte yürütürler.

Kaya, bir yandan da radyodaki görevini sürdürür. Ancak 1958 yılında, Türkçe çocuk dergilerini yayınlayan “Detska Radost” yöneticileri tarafından iki kişi çok görülür. Bu durum karşısında Fahri Kaya “Detska Radost”tan ayrılmak mecburiyetinde kalır. Ama bu kez “Birlik” gazetesinin kapıları aralanır kendisine.

1958-1969 yılları arasında “Birlik” gazetesinde çalışır. İlk günden kültür sayfaları sorumlusu olarak başladığı bu gazetede kısa bir zaman sonra baş ve sorumlu yazar yardımcısı olarak görev alır.

1962 yılının sonlarında gayri resmi, 1964 yılından itibaren de resmi olarak gazetenin baş ve sorumlu yazarı olur. “Sesler” Aylık Toplum Sanat Dergisi’nin yayın hayatına geçmesinde etkili olur ve uzun yıllar bu derginin yayın konseyi başkanlığını yürütür. Bu arada, 1966 yılında başkanı olduğu “Yeni Yol” Kültür Güzel Sanatlar Derneği’ni yeniden yapılandırarak canlandırır. 1969 yılının sonlarına kadar da Birlik gazetesinde görev yapar. Gazetenin daha iyi bir içerik kazanması ve daha kabarık sayıda okura ulaşması açısından büyük çaba harcar. Öyle ki, onun döneminde “Birlik” gazetesi parlak bir dönem yaşar. Fahri Kaya, 1950 yılında öğretmenlikten ayrılmıştır ayrılmasına ama eğitimle olan ilgisini bir türlü kesememiştir. 1955-1965 yılları arasında göç yüzünden öğretmensiz kalan “Tefeyyüz” ilkokulunda, Üsküp “Nikola Karev” Öğretmen Okulu’nun Türk sınıflarında ve “Kliment Ohridski” Pedagoji Akademisi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde Türk Edebiyatı derslerini de okutmuştur. Bu süreçte, önceleri Necati Zekeriya ile birlikte, daha sonra da kendi başına Makedonya ve Kosova’daki Türkçe eğitimin ihtiyacı olan Okuma Kitapları ile alıştırma defterlerini hazırlar.

1969 yılında “arkadaşları” siyasetle uğraşmasının daha iyi olacağını düşünmüş olacaklar ki, Birlik gazetesindeki görevinden ayrılarak siyasete atılır. Aynı yıl milletvekili seçilir.

İki yıl Makedonya hükümetinin kültür sorunlarıyla uğraşır. Ardından tanıtma sekreterliğinin, bugünkü deyimle bakanlığın başına geçer. Bu görevde altı yıl kalır. 1974 ve 1978 kurultaylarında Makedonya Komünistler Birliği Başkanlığı’na seçilir. Yılın sonlarında Makedonya Komünistler Birliği İcra Komitesinin üyesi olur. Bundan sonra da partinin başkanlığına seçilir. Bu görevde sekiz yıl basın ve yayın araçlarının ideolojik sorunlarıyla uğraşır.

1982 yılında yedi kişiden oluşan ve Makedonya Cumhurbaşkanı görevini gören başkanlık görevine seçilir. Devletin bu en yüksek mevkiinde iken 1990’da Tito Yugoslavyasının dağılması üzerine 1991’de emekliliğe ayrılır.

Emeklilik günlerini Üsküp’te, genellikle kültür ve edebiyatla ilgilenerek geçirmektedir. Büyük bir enerji ve şuurla bu topraklardaki Türk kültür sanat dünyasına yeni değerler katmaya devam ediyor. Zaman zaman da Türkiye’ye gelerek araştırma ve incelemeleri için yeni malzemeler topluyor.

Fahri Kaya, Makedonya Yazarlar Birliği ve Makedonya Gazeteciler Cemiyeti üyesidir. Fahri Kaya aynı zamanda Uluslararası PEN Yazarlar Birliği’nin Makedonya Merkezi üyesidir. Devlet adamı, siyasetçi, gazeteci, eğitimci, şair, yazar ve araştırmacı kimliğiyle zaman zaman Makedonya dışına seyahat etmiş, Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere, Fransa, Almanya ve Sovyetler Birliği gibi birçok ülkede bulunmuştur. Bu ülkelerde konferanslar verdiği, ilmi toplantılarda bildiriler sunduğu da olmuştur. Türkiye’de; Ankara’da Gazi Üniversitesi’nde, Bursa’da Uludağ Üniversitesi’nde ve Kocaeli Üniversitesi’nde ve Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu’na bağlı Türk Dil Kurumu’nda uluslararası kongre ve toplantılara bildirileriyle katılmıştır.

Öğretmen, gazeteci, yazar ve siyasetçi yönüyle Fahri Kaya, Makedonya ve Kosova’da yaşanan kültür sanat olaylarının çoğunda sunmuş olduğu büyük katkısıyla iz bırakan saygın şahsiyetlerimizden biridir.

Sonunda şunu vurgulamak gerekir ki, Fahri Kaya, Balkanlarda ve genelde Türk Dünyası içinde Türk kimliğinin yaşaması ve Türk kültür varlığının yenilenmesi, gelişmesi için kişisel çıkarlarını bir yana iterek, büyük bir içtenlik ve enerjiyle çalışan, çaba harcayan, duruşu ve duyarlılığı olan, tecrübe sahibi bir aydınımızdır.

ESERLERİ

a) FAHRİ KAYA’NIN KİTAP HALİNDE YAYINLANAN ESERLERİ

Hikâye kitapları:

1-Güle Güle, Üsküp 1978, 83 s. Birlik Kitapları Dizisi:2, Kitap: 4 2-Küçük Hanımlar, Üsküp 1997. Birlik Yayınları 3 -İkindi Güneşi, Üsküp 1998, 136 s. Birlik Yayınları 4-Güle Güle, Yayına Hazırlayan: Abdülkadir Hayber, İstanbul 2001,69 s. TC Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 4333 Çocuk Edebiyatı Dizisi:99

Şiir Kitapları:

1-Yürü Aydınlığa (Şiir ve makaleler), Redaktör: Mustafa Karahasan, Üsküp 1951, 63 s.

İlinden Basın Şirketinde, Birlik Yayınları

Not: Bu kitapta, Fahri Kaya’dan başka Şükrü Ramo, Mustafa Karahasan, Necati Zekeriya, İlhami Emin, Enver Tuzcu ve Şevki Mahmut’un da şiirleri vardır.

2 -İlk Adımlar, Üsküp 1952,49 s. “Koço Raçin” Edebî Kitap Yayın Müessesesi

3- Köyden Sesler, Üsküp 1958, 29 s. “Detska Radost” Yayınevi. 4- Hoşcakalın, Üsküp 1965, 62 s. “Detska Radost” Yayınevi 5- Çocuk Rüyaları, Üsküp 1991, 94 s. Birlik Yayınları

Antolojiler ve Derlemeler:

1 -Sesler (Şiir ve Hikâyeler), Necati Zekeriya, Fahri Kaya,

Mahmut Kıratlı, İlhami Emin, Üsküp 1952,30 s.

Detska Radost Yayınevi.

2 -Seçme Masal ve Hikâyeler, (Necati Zekeriya ile birlikte), Üsküp 1955, 53 s. Koço Raçin Yayınevi.

3 -Grim Kardeşler – Kurul Sofram Kurul – Masallar, (Necati Zekeriya ile birlikte), Üsküp 1955, 31 s. Koço Raçin Yayınevi.

4-Hans Andersen – Papatya – Masallar, (Necati Zekeriya ile birlikte), Üsküp 1955, 36 s. Koço Raçin Yayınevi.

5-Hint Masalları, Üsküp 1955, 38 s. Detska Radost Yayınevi. 6-Türk Masalları, Üsküp 1955, 30 s.Detska Radost Yayınevi. 7 -Makedonya Yazarlarından Seçme Çocuk Hikâyeleri, Üsküp 1961, 193 s. “Koço Raçin” Yayınevi

8 – Türk Masalları, Üsküp 1966, 111 s. Nova Makedonya Ya- yınevi, “Detska Radost” Yayınları

9- Aynı Güneş Altında, (Makedonya Sosyalist Cumhuriye- ti’nde yaşayan Türk Halkının Yirmi Beş Yıllık Edinimleri ile İlgili Makaleler), Firuz Demir, Necati Zekeriya, Bane Kovaç, Cvetko Martinovski, Üsküp 1972, 71 s. Nova Makodonya Yayın Birliği.

10-Tito (Makaleler), Üsküp 1978, 167 s. Birlik Birleşik Emek Örgütü.

11-Nazım Hikmet’ten Şiirler, Üsküp 1983, 314 s. Birlik Yayınları. 12 -Gökkuşağı (Yugoslavya Türk Yazarlarından Çocuk Hikâ- yeleri), Üsküp 1985, 205 s. Birlik Yayınevi.

13 -Nazım Hikmet, Şiirler, Hazırlayan: Fahri Kaya, Üsküp 1989, 81 s., (İlkokul VIII. Sınıflar için lektür kitabı)

14-Çağdaş Boşnak Edebiyatı Antolojisi, İst. 1992, 323 s. Yapı Kredi Yayınları.

15- Eski Yugoslavya’da Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi, İstan- bul 1992, 327 s., Cem Yayınevi.

16- Çağdaş Makedon Şiirleri Antolojisi, Ank. 1993, 256 s., T.C. Kültür Bakanlığı Yayını.

17 – Yugoslavya Türk Hikâyesi Antolojisi, Üsküp 1994, 262 s. Birlik Yayınları.

18 -İnci Kutusu, Makedon Hikâyeleri Antolojisi, Üsküp 2004, 350 s. Nova Makedonya GYB Basımevi

19- Makedonya Türk Edebiyatı Bir Tutam Hikâye, Seçki ve Giriş: Fahri Kaya, Manastır:Mikena 2008, 244 s.

20- Makedonya Türk Edebiyatı Bir Deste Oyun, Seçki ve Giriş: Fahri Kaya, Manastır: Mikene 2008, 241 s. 21- İsmail Eren, Rumeli’de Türk Kültürü, Üsküp y.t.y., 163 s. Yeni Balkan Yayınevi.

22-Hüseyin Süleyman, Üsküp’te Osmanlı Mimarisi, Üsküp y.t.y., 182 s., Yeni Balkan Yayınevi.

Çeviriler:

Başka Dillerden Türkçeye yaptığı Çeviriler

1 – Yosip Çazi, Kasırgayla Yüz Yüze (Roman), Üsküp 1960, 126 s. Kultura Yayınevi.

2 – Mitar Maksimoviç, Tembeller Diyarı (Hikâye), Üsküp 1960, 97 s. Kultura Yayınevi. 2. baskı, Üsküp 1968, 55 s. Nova Makedonya Yayınevi, Sevinç Yayınları.

3-Tone Selişkar, Katırlar (Hikâye), Üsküp 1964, 83 s. Detska Radost Yayınları.

4- Boris Boyaciski, Kırıntılar (Hikâyeler), Üsküp 1965, 62 s. Detska Radost Yayınları. 2. Baskı, Üsküp 1973, 65 s. Birlik Ya- yınları, Türkçe Yayın Kurumu.

5- Çane Andreevski, Çilekler (Hikâyeler), Üsküp 1966, 62 s. Detska Radost Yayınları.

6 – Küçük Savaşcılar, (Hikâyeler), Üsküp 1966, 96 s. Detska Radost Yayınları.

7- Yovan Strezovki, Son Fişek (Hikâyeler), Necati Zekeriya, Nusret Dişo Ülkü, İlhami Emin, Şükrü Ramo ve Hasan Mercan ile birlikte, Üsküp 1968, 79 s., Detska Radot Yayınları.

Türkçeden Yaptığı Çeviriler:

1 – Turske Bajke (Türk Masalları), Dr.Marija Cukanoviç ile birlikte, Belgrad 1953,128 s.

21

2 – Kopneji Razdelbi (Özlem ve Arayışlar), Nazım Hik- met’ten Şiirler, Üsküp 1981,223 s., Naşa Kniga Yayınevi. 3-Novo Vo Staro (Eskide Yeni), Üsküp 1984, 118 s.,Misla Ya- yınevi.

4 -Sovremena Turska Poeziya (Türk Şiiri Antolojisi), Üsküp 1985, 370 s., Kultura Yayınları.

5- Eden Nov Svet (Yeni Bir Dünya), Üsküp 1989, 122 s. Araştırma İnceleme Deneme Kitapları:

1 – Seçme Yazılar, Üsküp 1994, 142 s. Birlik Yayınları. 2 – Makedonya Türklerinden İz Bırakanlar, Üsküp 2008, 297 s.

Gün Bugün, Üsküp 2010, 340 s., Yeni Balkan Yayınları.

Ders Kitapları:

1 -Okuma Kitabı, Sınıf V, 8. Baskı, Üsküp 1998, 180 s., Pros-

vetno Delo Yayınevi.

2-Okuma Kitabı, Sınıf VI, 7. Baskı, Üsküp 1998, 210 s., Pros- vetno Delo Yayınevi

3-Türkçe Alıştırma Defteri, Sınıf V, Üsküp 1993, 94 s., Pros- vetno Delo Yayınevi.

4-Türkçe Alıştırma Defteri, Sınıf VI, Üsküp 1993, 99 s., Pros- vetno Delo Yayınevi.

5-Edebiyata Pencere, Sınıf VIII, Üsküp 1967, 301 s., Pros- vetno Delo Yayınevi.

6 -Alfabe (Kosova’da Türkçe öğrenim gören çocuklara ABC) Belgrat 1986, 96 s., Ders Kitapları ve Araçları Kurumu Yayınları. 7-Okuma Kitabı, Sınıf V, (Kosova’da öğrenim gören çocuklar için) Belgrat 1999,180s.

8- Okuma Kitabı, Sınıf VI, (Kosova’da öğrenim gören çocuk- lar için), Belgrat 1998,183 s.

9- Okuma Kitabı, Sınıf VII, (Kosova’da Türkçe öğrenim gören çocuklar için), Belgrat 1997, 230 s., Ders Kitapları ve Araç- ları Kurumu Yayınları.

Lektörlüğünü Yaptığı Kitaplar:

1-Makedonya Türk Edebiyatı Bir Demet Şiir, Seçki ve Giriş: Dr. Abdulkadir Hayber, Manastır: Mikena 2008, 246 s. 2-Makedonya Türk Edebiyatı Çocuklara Bir Demet Şiir, Seçki ve Giriş: Dr. Abdulkadir Hayber, Manastır: Mikena 2008, 205 s.

3- Makedonya Türk Edebiyatı Çocuklara Bir Tutam Hikâye, Seçki ve Giriş: Mr. Melahat Ali, Manastır: Mikena 2008, 265 s. 4-Makedonya Türk Edebiyatı Eleştiriler ve Denemeler, Seçki ve Giriş: Mr. Şennur Süleyman, Manastır: Mikena 153 s. 5- Makedonya Türk Edebiyatı Bir Tutam Hikâye, Seçki ve Giriş: Fahri Kaya, Manastır:Mikena 2008, 244 s. 6-Makedonya Türk Edebiyatı Bir Deste Oyun, Seçki ve Giriş: Fahri Kaya, Manastır: Mikene 2008, 241 s.

(Fahri Kaya Hayatı-Sanatı-Eserleri, Yrd. Doç. Dr. Nazlı Rânâ Gürel-Yrd. Doç. Dr. Zeki Gürel, Üsküp 2015, Yeni Balkan Yayınları) kitabından alıntı